B3a:tip 03

İçindekiler

Antibiyotik Direnci: Kaçınılmazı Geciktirmek

Sadece 40-50 yıl önce antibiyotikler ölümcül hastalıkları tedavi etmekte o kadar işe yarıyorlardı ki onlara mucize ilaçlar olarak bakılıyordu. Pek çok antibiyotik tam da bu yüzden, çok iyi işe yaradıkları ve çok sık kullanıldıkları için, daha az etkili hâle geldiler.

Bulaşıcı Hastalıklara Baskın Yapmak

Antibiyotik Çağı 1929 yılında Alexander Flemming’in Penisilyum küfü kolonilerinin yakınlarında bakterilerin üremediğini gözlemlemesiyle başladı. Bu çığır açan buluşu izleyen on yıllarda bakteri ve mantarlarca (fungus) üretilen moleküller bakterilerin yol açtığı verem ve zatürre gibi hastalıklarla savaşmak için başarıyla kullanıldı. Antibiyotikler pek çok bulaşıcı hastalığın neden olduğu ölümleri önemli ölçüde azalttı.

Enfeksiyon Hastalıkları Tekrar Saldırıyor

Antibiyotiklerin altın çağı kısa ömürlü oldu. Son 20-30 yıl içinde pek çok bakteri suşu antibiyotiklere karşı direnç sahibi olacak şekilde evridi. Bunun bir örneği sağda görülen ve belsoğukluğuna neden olan bakteri Neisseria gonorrhoeae’dir. 1960’larda penisilin ve ampisilin pek çok belsoğukluğu vakasını kontrol altına almakta etkiliydi. Bugün ABD’de belsoğukluğu bakterilerinin % 24’ünden fazlası bu antibiyotiklerden birine karşı, Güneydoğu Asya’dakilerin ise % 98’i penisiline karşı dirençli.[1] Bugün bulaşıcı hastalığa yol açan bakterileri denetim altında tutmak on ya da yirmi yıl önceki atalarına oranla çok daha zor.

Hekimler reçeteye yazdıkları antibiyotiğin hastalarını tamamen iyileştirdiği o “eski güzel günleri” artık özlüyorlar. Ne var ki evrim kuramı, bakterilerin ilaçlarımıza direnç kazanma hızını yavaşlatmaya yardımcı olacak birkaç özel taktik öneriyor.

Evrim Bilgimizi Uygulamak

Evrim kuramı bakteri direncinin gelişeceğini önceden bildirmişti. Bakteriler dahil her canlı yeterli zamana, kalıtımsal mirasa ve çeşitliliğe sahipse, antibiyotik kullanımı gibi seçici bir baskı altında evrilecektir. Evrim kuramı aynı zamanda, hekim ve hastalara yaygın antibiyotik direnci evrimini dahi yavaşlatacak bazı özel stratejiler sağlıyor. Bu stratejilerden bazıları şöyle:

1. Virüslerin sebep olduğu hastalıkları tedavi etmek için antibiyotik kullanmayın. Antibiyotikler bakterileri öldürür, virüsleri değil. Eğer virüslerin neden olduğu bir hastalık için (soğuk algınlığı ya da grip gibi) antibiyotik alırsanız virüsleri öldüremezsiniz ancak vücudunuzdaki bakteriler üzerinde seçici bir baskı oluşturduğunuz için istemeden de olsa bakterileri antibiyotik direnci yönünde seçmiş olursunuz. Temel olarak bakterilerinizin “antibiyotik çömezi” olmasını istersiniz, böylece eğer bir gün kontrolden çıkar ve bağışıklık sisteminizin baş edemeyeceği bir enfeksiyona yol açarlarsa kolayca bulunabilen bir antibiyotikle öldürülebilirler çünkü ona karşı hiç “deneyimleri” yoktur.

2. Hafif doz antibiyotiklerinin uzun dönemli kullanımından kaçının. Eğer bir enfeksiyonun kontrol edilmesi için antibiyotik gerekliyse kısa dönemli yüksek doz bir reçete tercih edilmelidir. Böylece hiç sağ bırakmadan bütün hastalık yapıcı bakteriler öldürülür. Hafif bir dozda sağ kalmayı başaran bir bakteri bir biçimde dirençli olabilir. Temel olarak eğer bir seçici baskı (yani bu durumda antibiyotik) uygulayacaksanız öyle güçlü uygulamalısınız ki dirençli biçimlerin evrilmesine değil, konakta hastalık nedeni bakterilerin tüm neslinin tükenmesine neden olsun.

3. Bakteri enfeksiyonunu tedavi ederken ilacın tamamını bitirmelisiniz. Hafif dozların direnç üretmesi gibi antibiyotiklerin eksik kullanımı da bakterilerin sağ kalıp uyarlanmasına yol açabilir. Eğer seçici bir baskı (antibiyotik) uygulayacaksanız yeterince güçlü ve uzun uygulayın ki hastalık yapıcıların evrimine değil yok oluşuna neden olsun.

4. Bakteri enfeksiyonlarını tedavi etmek için ilaç kombinasyonları kullanın. Eğer belirli bir ilaç bakteri hastalığını tedavi etmekte işe yaramıyorsa, bakterilerin direnç kazandığı bir durumla (yani dirençli bir suşla) karşı karşıya olabilirsiniz. Bu durumda aynı antibiyotiğin daha yüksek dozunu kullanmak, aynı seçici baskının gücünü arttırmaya ve belki de süper dirençli bir suşun evrilmesine neden olabilir. Bunun yerine bakterinin daha önce hiç karşılaşmadığı bir başka antibiyotiği kullanmak daha yerinde olabilir. Bu yeni ve farklı seçici baskı daha iyi iş görüp bakterilerin evrilmesine değil yok oluşlarına neden olabilir.

5. Çiftlik hayvanlarında ve tarım ürünlerinde antibiyotiklerin önleyici amaçla kullanımını sınırlandırın ya da durdurun. Tarım ürünleri ve çiftlik hayvanlarında antibiyotiklerin gereksiz kullanımı dirençli suşların evrimine yol açabilir. Daha sonra gerçekten gerekli olduğunda bu suşlar antibiyotikler tarafından kontrol altına alınamayabilir. Çiftlik hayvanları ve tarım ürünlerinde önleyici amaçlı kullanılan antibiyotikler, bu gıdaları tüketen insanların vücuduna da girebilir.

Sonuç olarak bakterileri evrilen varlıklar olarak algılamak ve evrimlerini anlamak, onların evrimini kontrol etmemize ve antibiyotiklerin kullanım ömrünü uzatmamıza yardım edebilir.

Patojenlerin Firarı: Evrimsel Bir Silahlanma Yarışı

PBS ve FDA’dan antibiyotik direnci konusunda daha fazla bilgiyi edinebilirsiniz. Diğer bir PBS sayfasında ise antibiyotik direncine karşı neler yapabileceğinizi öğrenebilirsiniz. (İngilizce dış kaynaklar.)

HIV: Bir Evrim Makinası

1. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’nin ulusal profili ve belsoğukluğu enfeksiyon oranları.

Neisseria gonorrhoeae resmi Dennis Kunkel Mikroskopi şirketinden sağlanmıştır. (http://www.denniskunkel.com).